Από τη μυθοποίηση
στην απομυθοποίηση του θεάτρου
με αφορμή την έκδοση του βιβλίου "Το 1821 και το Θέατρο"
Βασισμένο σε πολυετείς έρευνες σε ευρωπαϊκές και ελληνικές βιβλιοθήκες και αρχεία, καθώς και σε αρκετές προεργασίες, το νέο βιβλίο του Βάλτερ Πούχνερ «Το 1821 και το Θέατρο. Από τη μυθοποίηση στην απομυθοποίηση», που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Όταν, παρουσιάζει το ηρωικό έπος και τους πρωταγωνιστές του στο ευρωπαϊκό και ελληνικό θέατρο έως τις αρχές του 21ου αιώνα.
Γεννημένος το 1947 στη Βιέννη, ο διακεκριμένος Αυστριακός συγγραφέας, κριτικός και καθηγητής Πανεπιστημίου Βάλτερ Πούχνερ, είναι ένας από τους σημαντικότερους ερευνητές του νεοελληνικού θεάτρου. Έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 80 βιβλία, πάνω από 300 μελέτες και γύρω στις 1000 βιβλιοκρισίες και βιβλιοπαρουσιάσεις. Χώρος των ερευνητικών του ενδιαφερόντων είναι η ιστορία και θεωρία του ελληνικού, μεσογειακού και βαλκανικού θεάτρου, η συγκριτική λαογραφία, οι βυζαντινές και νεοελληνικές σπουδές, φιλολογικά και ιστορικά θέματα, η έκδοση κειμένων, καθώς και η θεωρία του θεάτρου και του δράματος.
Από την προπαρασκευαστική φάση του Αγώνα και την ευρωπαϊκή δραματουργία του Φιλελληνισμού κατά τη διάρκειά του, την ελληνική δραματουργία που αντλεί τα θέματά της από το 1821, τις ηρωικές παραστάσεις του Καραγκιόζη και τις θεατρικές εκδηλώσεις στις σχολικές γιορτές της 25ης Μαρτίου, το βιβλίο του Πούχνερ αποτελεί ένα σημαντικό τεκμήριο για τη θεατρική έρευνα.
Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο συγγραφέας, κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι υπήρχε θέατρο από την περίοδο της προπαρασκευαστικής φάσης του αγώνα. «Στην Ελλάδα έχουμε μόνο μια παράσταση το 1803 στα Αμπελάκια. Θέατρο υπήρχε στον ελληνισμό του εξωτερικού σε σημεία όπου υπήρχαν σημαντικές κοινότητες ελληνισμού με ανεπτυγμένο πολιτισμό, όπως έμποροι, γιατροί κ.λπ., που προσέλαβαν τα μηνύματα και τις ιδέες του διαφωτισμού. Ο διαφωτισμός διδάσκει. Το θέατρο διδάσκει. Είναι από μια άποψη το πιο αποτελεσματικό μέσο για να περάσεις ένα μήνυμα, γιατί γίνεται από ζωντανούς ανθρώπους και ο ζωντανός άνθρωπος είναι πάντα πιο πειστικός από το δοκίμιο, την πραγματεία, από αυτό που διαβάζεις στο σπίτι σου. Πάνω σε αυτή τη βάση δημιουργήθηκαν ερασιτεχνικές σκηνές στην αυλή των Φαναριωτών, στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο. Στην Οδησσό ήταν αλλιώς τα πράγματα, καθώς ήταν ένα καινούριο ρώσικο λιμάνι που είχε μια κοσμοπολίτικη κοινωνία. Ήταν η πόλη της Φιλικής Εταιρείας. Εκεί φύτρωσε η ερασιτεχνική σκηνή που είχε ακριβώς αυτό το σκοπό: τη μετάδοση των ιδεών του διαφωτισμού και την ψυχολογική προπαρασκευή της επανάστασης και των ιδεών της Φιλικής Εταιρείας», εξηγεί.
Η θεματολογία
των θεατρικών έργων
Έργα εμπνευσμένα από την αρχαιότητα και την τυραννοκτονία, με έμφαση στην ψυχολογική ενδυνάμωση των απελευθερωτικών ιδεών σε συνάρτηση με την κατάσταση της εποχής, αποτελούν το θεατρικό ρεπερτόριο της προπαρασκευαστικής φάσης του αγώνα.
«Κάθε θεατρική παράσταση είναι μια εκδήλωση ενθάρρυνσης και πατριωτισμού. Το ρεπερτόριο αυτό επιλέχθηκε τις περισσότερες φορές από τους ίδιους τους καθηγητές που ήταν μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία και είχε τη σκοπιμότητα της αφύπνισης. Δηλαδή, με τα έργα αυτά που αντιτίθενται στην πολιτική ανελευθερία και την τυραννοκτονία, να ενθουσιαστεί ο κόσμος και να προετοιμαστεί ψυχολογικά για την εξέγερση. Βεβαίως πρέπει να πούμε ότι εκείνη την εποχή είμαστε μετά από το συνέδριο της Βιέννης (1814-15), σε ένα απολύτως ανελεύθερο καθεστώς, όπως όλα τα καθεστώτα στην Ευρώπη την εποχή της Παλινόρθωσης. Το φιλελληνικό κίνημα ήταν πολύ ουσιαστικό για την επανάσταση. Πέρα από το θρησκευτικό και το ουμανιστικό στοιχείο, είχε και μια κρυπτοδημοκρατική πτυχή. Οι Έλληνες έκαναν επανάσταση ενάντια σε μία υπερδύναμη της εποχής. Αυτό ήταν ένα δίδαγμα του τι θα μπορούσαμε να κάνουμε. Αυτό αποτελεί μια διάσταση που δεν φαίνεται πάντα μέσα στο φιλελληνικό κίνημα και έπαιξε σημαντικό ρόλο, καθώς φοιτητές από τα γερμανικά πανεπιστήμια ήρθαν για να πολεμήσουν. Δεν ήρθαν ούτε για τη θρησκεία ούτε για τα ουμανιστικά ιδεώδη. Ήρθαν για πολιτικούς λόγους. Εκείνη την εποχή, ο μεταφυσικός ρομαντισμός είχε μετατραπεί σε πολιτικό. Είμαστε στη δεύτερη φάση του ρομαντισμού, όπου οι φοιτητές στη Γερμανία επαναστατούν ενάντια σε αυτά τα καθεστώτα. Πρέπει να αναφέρουμε ότι η Γερμανία αποτελείτο από μικρά κρατίδια και δεν ήταν όπως η Αυστροουγγαρία, που ήταν μια στέρεη μοναρχία. Ήταν πολύ πιο εύκολο να ξεφυτρώνουν εκεί τέτοιες ιδέες παρά στη Γαλλία ή την Αγγλία», σημειώνει ο Βάλτερ Πούχνερ.
Η «κρυφή παράσταση»
Άξιο μνείας είναι και το γεγονός ότι τον χειμώνα του 1820-21 πραγματοποιήθηκε κρυφά στην Κωνσταντινούπολη θεατρική παράσταση με θέμα τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και την Άλωση της Πόλης. Οι Τούρκοι ανακάλυψαν την παράσταση και κυνήγησαν τους «παραβάτες». Οι ηθοποιοί και οι θεατές κατόρθωσαν να διαφύγουν, αλλά ο ιδιοκτήτης της αίθουσας αποκεφαλίστηκε μπροστά στον χώρο του.
Όπως μας αναλύει ο Βάλτερ Πούχνερ, «Ο ιστορικός συμβολισμός αυτού του γεγονότος είναι φοβερός. Γύρω στο 1995, το γεγονός αυτό ανακαλύφθηκε τυχαία από την κα. Βασιλάκου, την κα. Ταμπάκη και εμένα, διαβάζοντας ένα βιβλίο του Σιμόπουλου για τους ξένους περιηγητές στην Ελλάδα, στο οποίο αναφέρεται το συμβάν από έναν Άγγλο πάστορα που είχε σχέση με την Αγγλική πρεσβεία και έμαθε εκεί την ιστορία, μιας και εκεί κρυβόταν ο Επτανήσιος ζωγράφος Πιτσαμάνος, μέλος της Φιλικής Εταιρείας και οργανωτής αυτής της παράστασης, στην οποία έκανε και τα σκηνικά. Όταν οι Τούρκοι ανακάλυψαν την παράσταση, ο κόσμος μπόρεσε να διαφύγει, ο Πιτσαμάνος πήγε στην αγγλική πρεσβεία για να φύγει κρυφά στην Οδησσό και να σωθεί, αλλά ο ιδιοκτήτης της αίθουσας αποκεφαλίστηκε μπροστά στον χώρο του. Έχουμε λοιπόν ένα κορυφαίο γεγονός της κρυφής αντίστασης που υπήρχε και η οποία χρησιμοποιεί το θέατρο. Άλλο ένα γεγονός που δείχνει πόσο σημαντικό ήταν το θέατρο είναι όταν ο Υψηλάντης βρίσκεται στη Μολδαβία στο Δραγατσάνι, όπου μέσα στον Ιερό Λόχο κάποιοι σκοτώνονται, κάποιοι άλλοι ηθοποιοί τραυματίζονται και κάνει την Προκήρυξή του χρησιμοποιώντας αναφορές από παραστάσεις που έγιναν στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και την Οδησσό. Η ίδια η πολιτική και η στρατιωτική δράση αναφερόταν σε αυτές τις παραστάσεις καθώς είχαν κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση και έμεναν στη συλλογική μνήμη ως σημάδια της αντίστασης και του ενθουσιασμού που χρειαζόταν για να γίνει αυτό το κίνημα».
Η συμβολή της γυναίκας
στη δραματουργία
Η θέση της γυναίκας ήταν ιδιαίτερα σημαντική στη δραματουργία για το 1821. Ο «Νικήρατος» της Ευανθίας Καΐρη με θέμα την Έξοδο του Μεσολογγίου το 1826, αποτελεί το πρώτο θεατρικό έργο στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Ο Βάλτερ Πούχνερ χαρακτηρίζει ως αποκάλυψη τη συμβολή της γυναίκας στη δραματουργία, πράγμα που συνέβαλε και στη διαμόρφωση συγκροτημένης φεμινιστικής συνείδησης.
«Κανείς δεν περίμενε ότι από τόσο νωρίς η γυναίκα παίζει πλέον ενεργό ρόλο και ειδικά στο θέατρο. Γυναίκα λογοτέχνης. Υπάρχουν λίγες εξαιρέσεις πριν από τον 19ο αιώνα, που έχουμε λίγες Φαναριώτισσες που έγραφαν συνήθως ποιήματα. Τώρα μιλάμε για μια φάση πριν τον φεμινισμό και το κίνημα του φεμινισμού γύρω στα 1900 με την Καλλιρρόη Παρρέν. Υπήρχαν και μερικές άλλες, αλλά όχι σημαντικές περιπτώσεις. Μέσα στην Επανάσταση έχουμε τρεις γυναίκες, που δείχνουν γυναικεία συνείδηση και επικαλούνται την αλληλεγγύη μεταξύ των γυναικών. Αυτή είναι η Ευανθία Καΐρη, που γράφει την περίφημη επιστολή των Ελληνίδων προς τις γυναίκες φιλελληνίδες στην Ευρώπη, ένα χρόνο πριν από τον «Νικήρατο» το 1825 –όπου η Ευρώπη έχει προδώσει την Ελλάδα και τον αγώνα της– και κάνει έκκληση στις γυναίκες να βοηθήσουν να αλλάξουν τις απόψεις των ανδρών στις κυβερνήσεις. Η επιστολή της είναι πολύ συγκινητική με υψηλή ρητορική, που περνάει και στον «Νικήρατο». Η άλλη είναι η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, έγκλειστη αριστοκράτισσα στη Ζάκυνθο, που έχει γράψει είκοσι δύο δραματικά έργα στα ιταλικά και τα ελληνικά από τα οποία σώζεται ένα. Στην αυτοβιογραφία της κάνει κι αυτή μια έκκληση προς τις γυναίκες, όχι τόσο για την Επανάσταση, αλλά για τον έγκλειστο βίο και την τυραννική αντρική εξουσία μέσα στις οικογένειες. Εδώ έχουμε μία άλλη πτυχή του πρώιμου φεμινισμού. Η τρίτη γυναίκα ήταν η γυναίκα του γιατρού-φιλοσόφου Σακελλαρίου στη Βόρεια Ελλάδα».
Η φιλελληνική ευρωπαϊκή
δραματουργία
Η εποποιία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 είναι ιδιαίτερα γνωστή στην Ευρώπη, καθώς για πρώτη φορά ένας μικρός λαός έρχεται αντιμέτωπος με τόσο σθένος με μία τεράστια δύναμη όπως η Οθωμανική Αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός εξαιρετικά σημαντικού φιλελληνικού κινήματος στην Ευρώπη. Η Ελληνική Επανάσταση γίνεται θέμα συζητήσεων και εμπνέει τους καλλιτέχνες και τους λόγιους της εποχής.
«Αυτό είναι ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα, όπου μπορεί ακόμα μέχρι και σήμερα να υπάρχουν κάποιες ανακαλύψεις. Πριν από λίγα χρόνια, όταν πραγματοποιήθηκε στο Λουντ το συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνιστών, γνώρισα έναν Ισπανό που έκανε μια ανακοίνωση για το 1821 στην Ισπανία, στην οποία αναφέρθηκε σε δύο θεατρικά έργα που πράγματι δεν γνωρίζαμε έως τότε. Βέβαια το ένα ήταν μπαλέτο. Τι είναι αυτή η φιλελληνική δραματουργία; Είναι μία πρόσκαιρη πολιτική δραματουργία για τη στήριξη των Ελλήνων. Αυτές οι παραστάσεις και τα έργα σχετίζονται με την οργάνωση ελληνικών ενώσεων που υπήρχαν σχεδόν σε κάθε χώρα, όπως η Γερμανία, η Ελβετία, η Γαλλία… Το μεγάλο κέντρο ήταν το Λονδίνο, με το φιλελληνικό κίνημα να οργανώνει μουσικές εκδηλώσεις, εκθέσεις κ.λπ. και καμιά φορά μόνο εράνους που είχαν τον σκοπό της υλικής στήριξης της Ελλάδας. Για τις εκδηλώσεις αυτές γράφονται ειδικά έργα, που εξυμνούν αυτόν τον αγώνα. Βεβαίως, τα γεγονότα μπερδεύονται. Υπάρχει ο οριενταλισμός, ο ρομαντισμός. Π.χ., μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Χάρολντ Χάρινγκ από τη Γερμανία, που ήταν σχεδόν επαγγελματίας επαναστάτης. Η φήμη του είχε φτάσει έως τη Βραζιλία. Γράφει ένα έργο στα γερμανικά, «Ο ανεξίθρησκος του Μοριά», και ισχυρίζεται ότι είναι μετάφραση από έργα του Λαζάνη. Μπόρεσα να αποδείξω ότι δεν είναι μετάφραση του Λαζάνη. Είναι δικό του έργο, αλλά ήθελε να είχε σχέση με τον Λαζάνη. Κι αυτός είχε κατέβει για τέσσερις μήνες στην Πελοπόννησο, αλλά δεν συμμετείχε σε καμία μάχη κι έφυγε απογοητευμένος για τη Ρώμη. Αυτή είναι μία πρόσκαιρη δραματογραφία που έχει έναν συγκεκριμένο σκοπό. Σε αντίθεση με την ποίηση, δεν υπάρχει σχεδόν κανένα σπουδαίο έργο. Είχαν εξασφαλισμένη επιτυχία εκ των προτέρων λόγω του φιλελληνικού κινήματος, που ήταν ένα κίνημα που έπιανε από έναν καθηγητή Πανεπιστημίου έως έναν αγρότη. Ήταν διαταξικό. Ήταν το μεγαλύτερο μαζικό κίνημα από το Συνέδριο της Βιέννης έως το 1848, που έγιναν οι επαναστάσεις σε διάφορες χώρες. Γιατί; Γιατί συνέδεε το θρησκευτικό στοιχείο, τον παλιό εχθρό –οι Τούρκοι είχαν φτάσει έως την Κεντρική Ευρώπη με τις επιδρομές που έκαναν–, το ουμανιστικό για τους λόγιους ποιητές και το κρυπτοδημοκρατικό, την πολιτική κατάσταση. Αφορούσε όλους. Η επιτυχία αυτής της δραματουργίας ήταν εξασφαλισμένη. Αυτή η παραγωγή σταματά γύρω στο 1830. Όμως συνεχίζει να υπάρχει η ναυμαχία του Ναυαρίνου στα πανοράματα. Για παράδειγμα, απ’ τη Βουδαπέστη περιγράφεται ένα πανόραμα που δείχνει τα καράβια, τη φουρτουνιασμένη θάλασσα με νύμφες και γοργόνες, έρχονται τα πλοία, μετά καίγονται κτλ. Το θέμα αυτό συνεχίζει να υπάρχει στα λαϊκά θεάματα. Πού και πού ανακαλύπτουμε κάποιο φιλελληνικό έργο», επισημαίνει ο συγγραφέας.
Η απομυθοποίηση του 1821
Στην ερώτηση κατά ποιο τρόπο απομυθοποιείται το 1821, ο Βάλτερ Πούχνερ απαντά: «Μια πρώτη απόκλιση από τη ρουτίνα της εξύμνησης του 1821 είναι το «Να ζει το Μεσολόγγι» του Ρώτα (1928), ένα μονόπρακτο που ο ίδιος το εντάσσει στο παιδικό θέατρο, όπου βλέπεις τα γεγονότα καθόλου ηρωοποιημένα, από τα μάτια των παιδιών που πεινούν, τραυματίζονται και πεθαίνουν. Μιλάμε για ένα σκληρό νατουραλισμό. Το περίεργο είναι ότι αυτό το έργο είχε τεράστια επιτυχία και το Υπουργείο Αμύνης έκανε σύσταση για να παίζεται και στα στρατεύματα. Είναι ένα από τα πιο πολυπαιγμένα έργα του 20ού αιώνα, που παρουσιάζεται και στις γιορτές για την 25η Μαρτίου μαζί με τον «Παπαφλέσσα» του Μελά. Μια δεύτερη απόκλιση είναι το «Μπουκάλι» του Ζιώγα (1983), που μεταφέρει το θέμα σε ένα σουρεαλιστικό περιβάλλον. Ο τρίτος σταθμός είναι με τον Δημητριάδη το 1995 με την παράσταση «Η αρχή της ζωής» για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, που μεταφέρει την ιστορία του τελευταίου αυτοκράτορα σε τελείως δικά του μεταμοντέρνα πλαίσια. Οι βίαιες αντιδράσεις εναντίον της παράστασης είναι μία τομή που μας ενδιαφέρει ως θεατρολόγους».
Η απομυθοποίηση του 1821 συνεχίζει να εξελίσσεται μέσα στον χρόνο, πράγμα που ίσως έχει σχέση και με τη ρουτίνα των σχολικών εθνικών εορτών.
«Υπάρχει μια εξέλιξη της απομυθοποίησης, που υποψιαζόμαστε ότι έχει να κάνει με τη ρουτίνα των εθνικών εορτών στα σχολεία και την πλήξη που προκαλούν. Οι ήρωες του 1821 είναι ένα εξωτικό μακρινό παρελθόν που δεν μιλά πια στη νεότερη γενιά και υπάρχει ένας γενικότερος αναπροσανατολισμός τι να κάνουμε αυτή την κληρονομιά. Βεβαίως, σε αυτή την κληρονομιά βασίζεται η ύπαρξη της κρατικής οντότητας. Η αισθητική έχει αλλάξει. Δεν είναι πια τόσο η ιδεολογία. Η ιστορία παίζει ρόλο, γιατί με τις έρευνες ανακαλύπτονται και νέες πτυχές του 1821. Το 1821 είναι τρομερά σύνθετο και πολύ ευάλωτο σε ερμηνείες που έχουν συγκεκριμένη σκοπιμότητα», σχολιάζει ο συγγραφέας.
Το 2021 αποτέλεσε το επετειακό έτος της ελληνικής επανάστασης του 1821, που βρήκε τη χώρα αντιμέτωπη με μια πανδημία την έκβαση της οποίας δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ακόμα. Όμως, ανάμεσα στο χθες και το σήμερα, η μνήμη καταφέρνει να προσδιορίσει και την επόμενη ημέρα. Όπως αναφέρει και ο Γερμανός φιλόσοφος Καρλ Μαρξ «Οι επαναστάσεις είναι οι ατμομηχανές της ιστορίας». Αυτές είναι και οι επαναστάσεις που καταγράφουν οι τέχνες, ανεξαρτήτως εποχής.
Ράνια Παπαδοπούλου Δημοσιογράφος
Υποσημείωση
Μια πρώτη εν περιλήψει μορφή της συνέντευξης δημοσιεύτηκε στο περιοδικό δρόμου «Σχεδία». Εδώ η συνέντευξη παρουσιάζεται ολοκληρωμένη με τον καθηγητή Βάλτερ Πούχνερ.